اون توقیزینچی عصر آخری و ییگیرمه‌نچی عصر باشیده‌گی اۉزبېک ملی مدنیتی‌نینگ مشهور وکیللریدن بیری معرفت‌پرور شاعر، دراما‌تورگ، ژورنالیست، عالِم، دولت و جماعت اربابی عبدالله اولانی‌دیر. او ۱۸۷۸ ییل‌نینگ ۱۲ نچی جولایی‌ده تاشکېنت‌نینگ مېرگنچه محله‌سیده، تۉقووچی میر ا‌ولان اکه‌ عایله‌سیده دنیاگه کېلدی. باله‌لیگی میرآباد محله‌سی‌نینگ اېگری-بوگری کۉچه‌لریده، کۉپچی‌لیک قِسمینی روس‌لر تشکیل قیلگن تېمیر یۉل ایشچی‌لری باله‌لری آره‌سیده کېچدی. اۉقچی‌ده‌گی اېسکی مکتبده، سۉنگ مدرسه‌ده اۉقیدی (۱۸۸۶-۱۸۸۵). مستقل مطالعه‌ بیلن شغللندی. عرب، فارس، روس تیللرینی اۉرگندی. آرېنبورگ، قازان، تیفلیس‌ده چیقیب تورگن گزېته‌-ژوناللرنی کوزه‌تیب باردی. قیسقه‌ مدت ایچیده او معرفت‌پرور صفتی‌ده تانیلدی و اۉلکه‌ده‌گی اجتماعی-مدنی حرکتچی‌لیک‌نینگ فعال نماینده‌لریدن بیری‌گه ایلندی.

بوتون اسلام دنیاسیده، قرآن‌دن کیین اینگ معتبر کتاب حسابلنمیش «الجامع الصحیح» یا که «صحیح البخاری» کتابی‌نینگ مؤلفی ابو عبدالله محمّد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره، شوال آیی‌نینگ 13 کونی 149 هجری ییل (21 جولای 810 م. ییل) جمعه نمازیدن کیین بخارا شهریده توغیلیب، حدیث‌لر معتبر راویسی بؤلمیش آته‌سیدن ایرته یتیم قالدی و آنه‌سی تربیه‌سیده اؤسیب کمال‌گه یتدی.

ایریم منبع‌لر مثلاً «اسلام بویوک دایرة المعارفی» ده (376 بیت 7- جلد) امام بخاری بخارانینگ خرتنگ قیشلاغیده توغیلگن دیب ناتؤغری معلومات بیریلگن. حال بوکه خرتنگ قیشلاغی سمرقندگه تیگیشلی بؤلیب، قدیمی منبع‌لرده اونینگ فاصله‌سی سمرقنددن ایککی فرسخ دیب کؤرسه‌تیلگن (هر فرسخ عرب‌لر حسابی‌ده 5919 مترگه تینگ کیله‌دی) و امام- بخاری اؤشه ییرده وفات ایتیب، دفن ایتیلگن.

کۉچیریب آلیش اوچون اوستیگه کلیک قیلینگ!

http://0up.ir/up10/guest/O-zbekcha-Font.zip

جلال الدین محمد اکبر (1542-14-10 میلادی ییلی امرکوتده توغیلیب، 1605میلادی ییلی آگرا یقینیده گی سکندره قشلاغیده وفات اېتگن)- هندوستانده گی بابریلر سلطتنتی حکمداری، بابرنینگ نبیره سی، همایون نینگ اۉغلی، 13 یاشیده تختگه اۉتیرگن. دستلب وزیری ترکمن بایرام خان یاردمیده تختنی باشقرگن، سۉنگره بلاغت یاشیگه یتگچ، مملکتنی قتتیق قۉللیک بیلن اداره اېته باشله گن. سلطنتینی کېنگه یتیریش اوچون متصل کۉره شگن. جلا الدین اکبر دوریده بابریلر سلطنتی شیمده بلخسن تارتیب گاداوری دریاسیگه چه (کشمیر و افغانستان حدودلری بیلن)، غربده عربستان دنگیزیدن شرقده بنگالیا قولتیغیگه چه بۉلگن اولکن حدودنی قمره ب آلگن. مرکزلشگن سلطنت توزیش مقصدی ده 1574 میلادی ییلدن ایچکی اصلاحات اۉتکزیشگه کیریشه دی: قۉشین اۉستیده نظارتنی کوچه ی تیره دی و اونی قیته تشکیل اېتیب،ینگیدن قۉراللنتیره دی،  مملتکنی ینگی مأموری تومن لرگه بۉله دی. نکاح رشته لری آرقه لی راجپوت نیازلیکلری بیلن علاقه لری نی مستحکم لنگن. راجپوتلر آتلیق قۉشینی جلال الدین اکبر قۉشینی نینگ اساسی نی تشکیل قیلگن. ییریک یېر اېگه لری اۉز باشیمچه لیگیگه قرشی بیر قنچه چاره تدبیرلرنی اۉتکزگن، 1574 ییلی دهقانلر، سرکرده لرگه یېر انعام اېتیش اۉرنیگه خزینه دن اولرگه معاش تۉله ش نی، مملکتده گی یېر لردن سالیق تۉپله ش نی اۉز خزمتچی لری ضمه سیگه یوکله گن. او احالی آره سیده دینی جهتدن اۉز ارآ بیردم لیککه اېریشیش مقصدیده هندیلرنی یوقاری منصبگه تعیین له ی باشله گن و ینگی دین "دین الهی" جاری اېتگن. بو دین اۉزیده اسلام، هندویزم، پارسیزم دین لری نینگ قریشمه سیدن عبارت بۉلگن. او دنیاوی و دینی حاکمیتنی اۉزیده مجسم لشتیرگن. بو دینگه اعتقاد قیلگنلر جلال الدین اکبرنینگ مرحمتیگه سزاوار بۉلگنلر. کیینچه لیک اونینگ وفاتیدن سۉنگ بو ینگی دین کیچیک بیر مذهبگه ایله نیب قالگن.جلال الدین محمد اکبر دهقانچیلیک و سوداگه کتته اعتبار بېرگن، اروپا مملکتلری بیلن هم سودا ساتیق آلیب بارگن. جلال الدین محمد اکبر علم-فن، صنعتگه هم حامی لیک قیلگن. اونینگ وزیری و دۉستی ابوالفضل علامی سلطنتی تاریخیگه عاید "اکبرنامه" اثرینی یازیب قالدیرگن. جلال الدین محمد اکبر بویوک دولت اربابی، قوه حافظه سی کۉچلی، جسور، اقتدارلی سرکرده بۉلگن.

سید محمّد بهاوالدین ابن سید جلال الدین 1318 ییلده بخارا یانیده گی قصری عارفان قشلاغیده توغیلگن. نقشبند یاشلیگیدناق تصوف یۉلیگه کیرگن، اونینگ سیرلرینی اۉرگنگن. قرآن کریم، تفسیر و حدیثلرنی پخته اېگلله گن. او دهقانچیلی بیلن شغلله نیب، کېینچه لیک تېمیر و مس بویوملرگه تورلی نقشلر بیتگن. شو سببلی او کیشی نینگ "نقشبند بۉلگن.

بهاوالدین نقشبند عبدالخالق غیجدووانی نې اۉزیگه پیر و استاد دېب بیلیب، اونینگ تعلیماتی نی رواج لنتیرگن. نقشبندی تصوف نظریه سی و عملیاتیگه دایر 13ته اثر یازگن. اولر آره سیده "حیاتنامه"، "دلیل عاشقان" و "آداب السالکین" کبی اثرلر علایحده اهمیتگه اېگه.  خوجه بهاوالدین "نقشبندیه" طریقه تیگه اساس سالیب، عربستان، ایران، اۉرته آسیانینگ کۉپ شهرلریده تصوفنی کېنگ ترغیب قیلگن.

نقشبندی لیک نینگ اساسی ماهیتی "قۉل ایشده و الله دلده" دېگن شیارده اۉز افاده سینی تاپگن. بهاوالدین کرامتلی انسان بۉلگنلیگی اوچون اونگه "بلاگردان" دېب نام بېریشگن. امیر تېمور، علیشېر نوایی، جامی، مختومقلی و باشقه اولوغ ذاتلر نقشبندیه یۉلینی تنله گنلر. خوجه بهاوالدین نقشبند 1389 ییلده اۉز قشلاغیده وفات اېتگن.

احمد الفرغانی

جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.

علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.

احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.            

تفتازانی (تۉلیق اسمی محمد ابن عمر سعدالدین التفتازانی) (1332 میلادی، نسا یانیده گی تفتزان قشلاغیده توغیلگن و 1392-12-8 میلادی سمرقنده وفات اېتگن)- قاموسی عالم. تفتازانی قریب 30 ییل دوامیده هرات و ماورالنهر تورلی شهرلریده گی مدرسه لرده فلسفه و منطقدن دیر بېرگن. سۉنگره امیر تېمور دعوتیگه بناءً سمرقندگه کېلیب، سراییده خذمت قیلگن و عمری نینگ آخریگه چه شو سرایده یشه ب ایجاد بیلن شغل لنگن. تفتازانی نینگ نظری میراثی اۉرته عصرلر فننی نینگ برچه ساحه لرینی اۉز ایچیگه آلگن بۉلیب، قرآن تفسیری دن باشقه اثرلری عرب تیلیده یازیلگن. بو اثرلردن 14-16 عصرنینگ 2 یریمیگه چه ماورالنهر و اونینگ اطرافیده گی مدرسه لرده اۉقو قوللنمه سی صفتیده فایده لنیلگن. منطق، حقوق، ریاضیات، نجومگه دایر اثرلر یازگن. بیزگه چه "شرح العقاید) (ابوحفص نفسی نینگ "عقایدالنفسی" اثریگه شرح)، "تهذیب المنطق و الکلام" (منطق و کلامگه صیقل بېریش)، "السّعدیه" (13-عصر آخیری و 14-عصر بیرینچی یریمیده بیرینچی یشه گن کاتبی نینگ منطقگه عاید "الشمسیه" رساله سیگه یازیلگن شرح)، "المطول" (نطق صنعتیگه عاید "کېنگ تلقین")، "مختصرالمعانی" (بدیع گه عاید "قیسقه چه معنالر)، "الرشاد الهادی" (عرب تیلی گرامریگه عاید "یۉل باشلوچی رهبر")، "مقاصد الطالبین" (فلسفه و کلامگه عاید "طالب علم لرنینگ مقصدلری")، "رساله فی الزوایه المثلث" ("اوچ برچک نینگ برچک لری حثیده رساله") کبی اثرلر یېتیب کيلگن. تفتازانی اۉزیدن آلدین اۉتگن متفکرلرنینگ اثرلریگه تورلی شرحلر یازگن. جمله دن نی صبوری نینگ "حساب حقیده قویاشی رساله" اثر یگه 2ته شرح یازگن: بیرینچی سی- "قویاش رساله" (1389 میلادی) و ایککینچی سی- "اوچ برچک برچکلری حقیده رساله" بۉلیب، بیرینچی سی نینگ هندسی قسمینی شرح له ی دی.

بویوك شاعر حكیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مؤید نظامی گنجه ‌یی، هجری قمری آلتینچی عصرده یشب اۉتگن. او تخمین هجری قمری 530 ییلیده آذربایجان نینگ گنجه شهریده توغیلیب وایه ‌گه یېتدی و بوتون عمری بۉیی اۉشه یېرده یشب ایجاد قیلدی. نظامی شعریتده خمسه‌ چیلیكنی باشلب بېرگن بویوك سۉز استادی سنه ‌له ‌دی.

هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه ‌لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ‌ی شكایت قیلگن اېدی:

توركی ام را در این حبش نخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

ماه لر آیم  نادره  یوسک بدیعی استعداد  صاحیبه سی ، دلکش ، صمیمی ، معرفت پرور اوزبیک اعیالی دیر .او اویسی ، محزونه ، دلشاد برنا ، عنبر آتین  کبی اوزبیک ممتاز شاعره لری صفی نینگ  سرداری بولگن .شاعره  1792 ییلی اندیجان حاکمی رحمان قلی بیی عایله سیده توغیلدی . اوتکر ذهنلی  ماه لر آیم  آتین آیی قولیده  تعلیم آلدی ، خصوصی  مطالعه بیلن شغل لندی . شرق ممتاز ادبیاتینی جدی  اورگندی ، شعرلر مشق قیلیب ، یاشلیگیده یاق شاعره  صفتیده تنیلدی . 

ابو  عبدالله محمد ابن  موسی  780 ییلده خیوه ده توغیلگن . خوارزمی دنیاگه  مشهور ریاضیدان  و منجم صفتیده  تنیلگن . اونینگ نامی  تاریخده  قالدیرگن  بیوک  اثر  "الجبر والمقابله " رساله سیدیر .عالم  850 ییلده  بغداد شهریده وفات  یتگن .
الخوارزمی  مأمون اکادمیه سینینگ  إیلیک  تشکیلاتچیلریدن  و ینگ فعال  اعضالریدن  بیری یدی.
او  الفرغانی  بیلن  بغداد ده  رصدخانه قوریشگه  باشچیلیک قیلدی . رصدخانه ده گی  اسبابلر  یاردمیده  کاءنات سیرلرینی  و یر  کره سینی  اؤرگندی . الخوارزمی  و الفارابی  باشچیلیگیده گی  عالملر   1000 دن  آرتیق  یولدوزلرنی  تیکشیردیلر  همده  اولرنینگ جایلنیش  خریطه سینی  توزدیلر . یر  کره سینینگ أیلهنه  اوزونلیگینی  انیقله دیلر .

اسمی محمود  آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی  1008-إینچی میلادی، 380-إینچی هجریده ،  حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان  شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغر نینگ  جنوب غربیده گی اوپَل قیشلاغی نینگ اؤزیغ محلله سیده توغیلگن. باشقه منبعلرده محمود کاشغری نینگ تؤلیق اسمی  شمس الدین محمّد ابن الحسین شکلیده کیلتیریلگن. کیلیب چیقیشی جهتیدن کاشغری قاره خانیلر سلاله سیگه منسوب،آته سی حسین اؤشه دورده گی بارسغان شهری نینگ امیری بؤلگن. کاشغری آنه تاماندن بیبیسی  خواجه سیف الدین بزرگگه بار باریب توته شه دی .

میرزاعبدالقادربیدل-تینگگی یؤق شاعر،متفککر و جمعیت شناس عالم،اؤزیگه خاص فیلسوفانه قره شلر صاحبی بؤلگن انسان دیر.اصلی شهرسبزنینگ برلاس اوروغیدن بؤلگن شاعرنینگ آته – بابالری هندوستانگه کؤچیب باریب، اؤشه یرده تورغون یشب قالیشگن. هندوستاننینگ عظیم آباد شهری یقینیده گی پتنه ده 1644 إیلده حربی خذمتچی عایله سیده تولد تاپگن بیدل 1720 إیلنینگ 5 دسمبریده دهلیده وفات یتهدی.

علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی.  رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته.  1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.

^{فرغانه نینگ سولم  مرغیلان شهری گه قرشلی رِشتان قیشلاغیده 7 عصر باشلری، 511 هجری ییلی رجب آیی نینگ سککیزینچی کونی (میلادی 1123- 23 سپتمبر) عصر نمازیدن کیین اوشه دورنینگ بویوک فقیه لریدن بولمیش ابوبکر بن الخلیل عایله سیده ساغلام  بیر کودک دنیاگه کیلدی. اونگه علی دیب اسم بیردیلر. علی بن ابوبکر باله لیگیدن آق اوزیگه خاص خصلتلری بیلن عایله اعضالری مهرینی قازاندی. توغمه قابلیّت، طبیعی لیاقت، سیزگیر روح، توشونیش و انگلشده گی زیرکلیک باله نینگ هر بیر حرکتیده  کؤز گه تشلنردی.}

جلال الدین رومی جهان ادبیاتی نینگ معظم سیمالریدن بیری. او اۉزیدن کېینگی شرق و غرب سۉز صنعتی گه کتته تاثیر اۉتکزدی. حافظ شیرازی، عبدالرحمن جامی، علیشیرنوایی، میرزاعبدالقادر بیدل کبی بویوک سۉز استاذلری مولانا نی اۉزلریگه استاذ دېب بیلیشگن.  بویوک (هی یوت)ابوالقاسم فردوسی، شیخ سعدی، خواجه حافظ لر قطاریده جلال الدین رومی ایجادینی هم« خضر چشمه سی» دېب اته­گن. مشهورلیکده فردوسی نینگ «شاهنامه » سی، سعدی نینگ « گلستانی»، حافظ نینگ «دېوانی» بیلن بیر قطارده تورگن، فارسی قرآن نامی بیلن شهرت قازانگن« مثنوی معنوی» نی انسان معنوی حیاتی نینگ قاموصی صفتیده نه فقط شرقده، بلکی غربده هم اخلاص بیلن اۉرگنیشگن.

امام ترمذی رحمه الله مسلمانلرننگ یوقاری رتبه لیک عالمی وحدیث فنی ده یازیلگن"سنن"ویا"جامع"نام لی اثرنی صاحبی دورلر،"کتب سته"ویا"صحاح سته"صاحب لرینی بری بولیب مشهوروبیوک محدثین لردن دورلر،وامام ترمذی رحمه الله ننگ تولیق اسمی أبوعیسی محمدبن عیسی بن سورة بن موسی بن ضحاک البوغی الترمذی بولیب وایکی یوزتوقیزینچی هجری یلی ننگ ذوالحجه آیی ده ترمذننگ بوغ دیگن برقشلاقیده توغولگنلر،امام ترمذی رحمه الله یاش لیک دن طلب علم گه چیقیب اولامنطقه ده گی عالم لردن علم اورگانیب سونگره طلب علم اوچون عراق،حجاز،خراسان،وبشقه برقنچه دیارلرگه سفرقیلدیلر،واوزی ننگ هم عصری بولگن امام لرمثل امام بخاری وامام مسلم وامام ابوداودبیلن کوب مرته لرملاقات قیلدیلر،مخصوصا امام بخاری رحمه الله دن کسب فیض قیلیب کوپراق تأثیرلنگن لر،وشوننگ ایسه بشقه کوب بیوک عالم لردن حدیث ایشیتیب روایت قیلگنلر،جمله دن محمد بن بشار بن بندار ،محمد بن المثني ، زياد بن يحيي الحساني ، عباس بن عبد العظيم العنبري ، أبو سعيد الأشح عبد الله بن سعيد الكندي ، عمرو بن على القلانسي ، يعقوب بن إبراهيم الدورقي ، محمد بن معمر القيسي ، ونصر بن علي الجهضمي سرفهرست دورلر،امام ترمذی رحمه الله ننگ لایق وفاضل برذات بولگنی اوچون برچه استاذلری حرمت قیلورایردی.

امام بخاری رحمه الله مسلمانلرننگ آلدیده حدیث عالم لرینی إینگ اهمی دن بولیب وقرآن کریم دن کیین"اصح الکتب"و"الجامع الصحیح" نام بیلن مشهوربولگن اثرنی ایگه سی دورلر،وامام بخاری ننگ تولیق اسمی أبوعبدالله محمدبن اسماعیل بن ابراهیم بن المغیرة الجعفی البخاری بولیب واهل علم اورتاسیده امام بخاری نام گه شهرت تاپگنلر.

إمام بخاری رحمه الله بیریوزتوقسان تورتینچی هجری یلی ننگ شوال آیی وجمعه کیچه سیده بخارا شهریده توغولگنلر،کیچیک لیکلریده آته لری"اسماعیل"وفات قیلیب آنه لرینی تربیتی گه اوتگنلر،وآنه لری عابده وزاهده بولگن برعیال ایدی که محمداوغلی نی یخشی لب تربیت قیلدی،وهمده امام بخاری کیچیک لیکده کوزدن معذوربولگن ایدیلرکه آنه لری دائماشفایاب لیگی اوچون دعاءقیلورایردی،انه شول ایدی که آنه لری حضرت ابراهیم خلیل الله نی خواب لریده کوریب بالنگ نی کوزی آچیلدی دیب بشارت خبرینی بیرگنلریدن کیین امام بخاری ننگ کوزی آچیلگن.

تولیق اسمی شریفلری محمد ابن محمد ابن محمد الماتریدی السمرقندی. ماترید سمرقند یقینیده گی قشلاقلردن بیری نینگ نامی. او حاضرده بوزیلگن شکلده متریت دیه اتله دی. اصلیده ایسه، منبعلرده ایتیلیشیچه، قشلاق نینگ نامی عربچه «ماترید؟» سوزیدن آلینگن. معناسی «نیمه دیماقچی سن؟» دیر. ایتیشلریچه، شیخ ابو منصور کلام علمیگه رجوع قیلگن پیتلریده شاگردلری کوپه یب کیتگن و اولر اوزارا بحث قیلگنلریده بیر بیرلریگه عرب تیلیده کوپینچه «ماترید؟» دیب مراجعت قیلگنلر. شوسوز کوپچیلیک قولاغیگه تیز-تیز چلینیبیرگچ، شیخ شاگردلرینی ماتریدیلر، قشلاق نامی نی ایسه ماترید دیب اته ی باشله گنلر.

تۉلیق اسمی و تخلصی: ابونصرمحمد بن محمدبن اوزلوغ ترخان فارابی

اۉرته آسیانینگ اولوغ متفکری و قاموسی عالمی فارابی یونان فلسفه سینی چوقور بیلگنی، اونگه شرحلر بیتگنلیگی وجهانگه ترغیب قیلگنی همده زمانه سی نینگ علملرینی پُخته اۉزلشتیریب، فنلر رواجیگه اولکن حصه قۉشگنی اوچون "المعلم الثانی"( "ایککینچی معلم"، ارسطودن کېین)، "شرق ارسطوسی" ناملریگه سزاوار بۉلدی.

سلطان حسین میرزا بایقرا، امیر تیمور نسلیدن بولیب اونینگ آته سی "میرزا منصور، میرزا بایقرا اوغلی دیر. حسین میرزا بایقرا هجری قمری 842 نچی ییلی ـ میلادی 1438 نچی ییلی، هرات شهریده توغیلگن. ظهیرالدین محمد بابرشاه اوزی نینگ بابرنامه کتابیده، حسین بایقراولادتي ونسبي باره سيده شوندای ديب یازه دی: ولادتی سکیز یوز قرق ایککی ده هرات شهریده، شاهرخ میرزا زمانیده ایدی، سلطان حسین میرزا بن منصور بن بایقرا بن عمر شیخ بن امیر تیمور. منصور میرزا بیله بایقرا میرزا پادشاهلیق قیلغان ایمس. آنه سی فیروزه بیگم ایدی، تیمور بیک نبیره سی. سلطان حسین میرزا، میران شاه میرزا نینگ هم نبیره سی بولور ایردی. سلطان حسین میرزا، کریم الطرفین ایدی.

بابا رحیم مشرب ( 1653 – 1711) اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ پارلاق یولدوزلریدن بیری صفتیده عصرلرآشه اوزیدن ترقتگن نوربیلن قـلب وروحیمیزنی یاریتیب، اوزیا قیملی شعـرلری بیلن خلقیمیزگه منظور بولیب کیلما قده.

او، هم صوفی، هم لیریک وفیلسوف شاعـر، عین حا لده انسان سیور متفکر وایرکین تفکر یلاوداری، عدالتسیزلیک که قرشی کوره ش فدایی یولچیسی ایدی.

امیر تیمور ابن امیر تره غای 1336 ایل 9 اپریل آییده کیش (شهر سبز) ولایتی نینگ خؤاجه ایلغار قیشلاغیده دنیاگه کیلگن. اونینگ آته سی امیر محمد تره غای برلاس اولوسیگه منسوب بیکلریدن، بهادر جنگچی، علما و فضلاگه اخلاصمند، علم اهلیگه حامی و اشتیاقمند کیشی بؤلگن.

امیر تیمور نینگ یاشلیگی حقیده معلوماتلر کم اوچره سه- ده، ایریم منبعلرگه قره گنده، او یاشلیگیده خط- سواد چیقریب، اؤز دوری نینگ طبیعت، ریاضیات، فلکیات، معمارچیلیک و تاریخ علملرینی اؤرگنگن. امیر تیمور بیلن صحبتلشیش شرفیگه میسّر بؤلگن بویوک عرب فیلوسوفی ابن خالدون جهانگیر تورک، عرب، فارس خلقلری تاریخینی، دینی، دنیاوی و فلسفی بیلیملرنینگ مرکب جهتلریگچه یخشی اؤزلشتیرگنینی تأکیدله یدی.

ظهیرالدین محمد بابر و

اونینگ شاه اثری "بابر نامه"

ظهیرالدین محمد بابر اؤرته عصر شرق  مدنیتی، ادبیاتی و شعریتی ده  اؤزیگه خاص  اؤرین ایگل لگن ادیبشاعر، عالم  بؤلیش بیلن  بیرگه ییریک دولت  اربابی و سرکرده  هم دیر.  بابر دنیا قره شی  و  مکمل عقل- ذکاوتی  بیلن  هندوستانده بابریلر سلاله سیگه اساس سالیب، بو مملکت تاریخیده  دولت اربابی صفتیده  نامی قالگن بؤلسه،  سیرجلا اؤزبیک  تیلیده  یازیلگن "بابر نامه "اثری بیلن  جهان نینگ مشهور  تاریخ نویس عالم لری  قطاریدن  هم  جای آلدی